Een jetlag doet zich voor als in korte tijd meerdere tijdzones worden gepasseerd en de natuurlijke innerlijke klok niet meer in overeenstemming is met de werkelijke tijd van de dag. Hierdoor raakt de hormoonbalans die ten grondslag ligt aan een normaal en typisch dagritme in de war. Een jetlag is ernstiger naarmate meer tijdzones worden gepasseerd, omdat de aanpassing van het innerlijke ritme slechts langzaam kan plaatsvinden. Typische symptomen zijn nachtelijke slapeloosheid en slaperigheid overdag, algemeen ongemak en andere somatische symptomen zoals concentratieproblemen en cardiovasculaire problemen. Er zijn mogelijke gevolgen voor de gezondheid: slaperigheid overdag, problemen om ’s nachts in slaap te vallen en te blijven, beperkte lichamelijke conditie, verminderd cognitief vermogen, stemmingswisselingen en gastro-intestinale en psychosomatische problemen. Ook het reactievermogen kan worden aangetast. In het ergste geval kunnen hart- en vaatziekten, diabetes en kanker optreden.

In dit geval is melatonine effectief in het reguleren van de verschuiving van het slaap-waakritme zoals die zich voordoet, vooral bij vluchten door meerdere tijdzones. Meerdere studies hebben aangetoond dat melatonine de aanpassing aan de nieuwe tijdzone kan versnellen. Melatonine is ook nuttig gebleken bij het verlichten van andere jetlag-symptomen. Melatonine is ook zeer geschikt voor werknemers in ploegendienst die vaak last hebben van slaapstoornissen, aangezien deze mensen – net als mensen met het jetlagsyndroom – worden blootgesteld aan frequente veranderingen in het dagritme. Het is belangrijk dat de exacte timing van de inname in aanmerking wordt genomen, zodat de door melatonine veroorzaakte verschuiving in fasen effectief kan zijn. Een voorbeeld van zo’n ideaal tijdstip is bijvoorbeeld tussen 21.00 en 22.00 uur van de nieuwe tijdzone met jetlag, en een uur voor de nieuwe rustfase voor werknemers in ploegendienst. Dit type chronotherapie kan worden ondersteund door lichttherapie, waarbij gedurende korte tijd sterk licht rechtstreeks op de ogen wordt gericht. Bij jetlag gebeurt dit in de ochtend van de nieuwe tijdzone, en onmiddellijk voorafgaand aan de actieve fase bij werknemers in ploegendienst.

Farmacologisch geïnduceerde slaapstoornissen

Veel geneesmiddelen en/of stimulerende middelen kunnen ook de afgifte van melatonine negatief beïnvloeden. Aangetoond is dat bepaalde slaapmiddelen zoals benzodiazepine en hartpreparaten zoals bètablokkers de productie van melatonine onderdrukken. Overmatig gebruik van alcohol en/of cafeïne uit koffie of zwarte thee kan ook een negatief effect hebben op de afgifte van melatonine en leiden tot slaapverstoring of ongezonde slaap. Bij de poging om de endogene productie van melatonine te ondersteunen door inname van voorbereidende stoffen als tryptofaan en/of 5HTP, is het belangrijk te bedenken dat ouderen niet meer in staat zijn melatonine uit bovengenoemde stoffen te synthetiseren. Het resultaat van een avondtoediening van deze producten is dan een verhoogd serotonineniveau, dat leidt tot wakker zijn in plaats van een verhoogd melatonineniveau, met als eindresultaat een farmacologisch geïnduceerde slaapverstoring.

Bij endogene slaapstoornissen is de hoeveelheid geproduceerde melatonine ofwel verminderd, ofwel komt de melatonine op het verkeerde moment vrij, ook al heeft men een normaal dag/nachtritme.

Delayed Sleep Onset Syndrome

Bij het delayed sleep onset syndrome is er sprake van een slaapstoornis die wordt veroorzaakt door een verschoven melatonine ritme. Het komt gewoonlijk voor bij tieners en jonge volwassenen die tot het chronotype “nachtbrakers” behoren. Zij maken van de nacht de dag en blijven op tot de vroege ochtenduren en slapen dan tot in de namiddag. De betrokkenen melden chronische slapeloosheid.

Het vertraagde slaapbegin van deze uilen is het gemakkelijkst te behandelen met behulp van lichttherapie in de ochtend. Het verdient aanbeveling de lichttherapie ’s ochtends vroeg uit te voeren om het slaap-waakritme te vervroegen. Vergelijkbare effecten kunnen worden bereikt door melatonine in te nemen in de eerste avonduren, of het nu gaat om snelwerkende of pulserende melatonine. Een combinatie van beide therapieën is ook mogelijk.

Slaap-waak verstoring bij blinden (Non-24 syndroom)

Non-24 is een ernstige, ernstige en chronische verstoring van het dag/nachtritme die vooral voorkomt bij blinden. Mensen met het non-24 syndroom zijn niet in staat hun innerlijke klok aan te passen of te synchroniseren met het 24-uurs ritme van een dag. Deze mensen leven in hun eigen ritme dat tussen de 24 en 25 uur duurt. Dit leidt ertoe dat zij elke dag in slaap vallen en 30-60 minuten later opstaan. Ook alle andere ritmes van het lichaam, zoals de lichaamstemperatuur, de hormoonafgifte of de hoogte van de activiteit, verschuiven mee.

Het doel van een chronobiologisch correcte therapie is de innerlijke klok van de getroffenen te synchroniseren met het 24-uurs ritme van de dag. Indien nodig kan dit ’s morgens gebeuren door lichttherapie, maar ook door stoffen die de slaperigheid overdag onderdrukken. Dit werkt echter alleen voor degenen die nog in staat zijn licht en donker minimaal waar te nemen. Voor alle andere patiënten moet de nachtelijke toediening van melatonine of stoffen met een soortgelijke werking de slaap bevorderen en dienen als tijdmeter voor de inwendige klok.

Verschillende stoffen kunnen worden gebruikt om het endogene ritme van de blinden aan te passen aan dat van een normaal dag/nachtritme: Enerzijds kan melatonine worden gebruikt als tijdopnemend hormoon in de avond. Door de inname van melatonine, of het nu een snelwerkende of een pulserende formule is, krijgt het lichaam een signaal dat het nu nacht is. Onlangs zijn ook enkele melatonine-achtige stoffen beschikbaar gekomen, zoals Tasimelteon (Hetlioz®), dat ook ’s avonds moet worden ingenomen en via de melatoninereceptoren in de hersenen de inwendige klok instelt volgens het dag/nachtritme.

Slaapstoornissen op oudere leeftijd en bijzondere levenssituaties

Hoewel een levensverlengend effect bij mensen nog niet is aangetoond, staat vast dat melatonine de levenskwaliteit positief beïnvloedt, vooral bij ouderen. Het hormoon blijkt effectief te zijn bij de behandeling van diverse processen die samenhangen met veroudering, zoals verstoring van het slaap-waakritme, verlaging van de bloeddruk en correctie van tekortkomingen van het immuunsysteem. Ook wordt aangenomen dat het hormoon helpt bij het vertragen van de moleculaire vernietiging, het celverlies en de achteruitgang van het organisme, allemaal factoren die bijdragen tot veroudering.

Door een leeftijdsgebonden daling van het nachtelijke melatonineniveau hebben ouderen vaak last van slaapstoornissen. Momenteel wordt aangenomen dat elke tweede persoon boven de 65 jaar last heeft van slaapstoornissen. In dit geval heeft de behandeling met melatonine zijn nut bewezen. Studies toonden aan dat het gebruik van melatonine niet alleen de kwaliteit van de slaap verbeterde, maar ook depressies en angsten verminderde. Het positieve effect van dit hormoon kan worden toegeschreven aan zijn vermogen om het circadiane ritme te normaliseren. Een dergelijk geregenereerd ritme kan vervolgens alle andere fysiologische processen positief beïnvloeden, en kan de levenskwaliteit aanzienlijk verhogen en mogelijk een factor zijn bij het verhogen van de levensverwachting.

Een bijzondere groep patiënten zijn vrouwen in de menopauze. Deze levensfase gaat gepaard met diepgaande hormonale veranderingen die niet alleen tot slaapproblemen leiden, maar ook andere symptomen kunnen oproepen. In hoeverre de melatonine-secretie door deze gebeurtenis verandert, is nog onderwerp van verschillende onderzoeken. Niettemin hebben studies met vrouwen in de perimenopauze kunnen aantonen dat de activiteit van de hypofyse en de werking van de schildklier kunnen worden verbeterd door de inname van melatonine. Bovendien meldden de meeste met melatonine behandelde vrouwen een algemene verbetering van de stemming en een aanzienlijke verlichting van depressies. Deze stelling wordt ondersteund door het feit dat een hoge melatonineconcentratie op oudere leeftijd – zoals aangetoond in alle eerdere studies – het algemene welzijn verbetert en kan leiden tot verlichting van ouderdomsziekten. Dit effect weerspiegelt het effect van melatonine als slaapregulator en als krachtige antioxidant. Voor alle mensen, met inbegrip van vrouwen in de menopauze, kon worden aangetoond dat een rustige slaap het algemene welzijn de volgende dag aanzienlijk verbetert.

Slaapstoornissen bij winterdepressie

De zogenaamde winterdepressie, ook bekend als seizoensgebonden affectieve stoornis (SAD), betreft een speciale vorm van depressie die het meest voorkomt in de herfst- en wintermaanden. De voornaamste symptomen zijn een onderdrukte stemming, vermindering van het energieniveau en angstgevoelens, alsmede verlenging van de slaap, toegenomen trek in zoetigheid (vraatzucht) en gewichtstoename. Anderzijds gaat een depressie die niet seizoensgebonden is eerder gepaard met verlies van eetlust, gewichtsverlies en slaapverkorting. Aangezien dit type depressie vaker voorkomt in gebieden met lange winters en lange nachten (bijvoorbeeld de poolgebieden), wordt aangenomen dat deze mensen lijden aan een verstoring van de melatonineproductie. Vaak geven deze mensen vaker en langer melatonine af.

Interessant genoeg kon toch een positief effect van exogene melatonine worden aangetoond. Een kleine dosis melatonine in een snel vrijlatende doseringsvorm aan het begin van de avond kan al bijdragen tot een betere synchronisatie van de innerlijke klok en het biologische dagritme met de lichtomstandigheden in de winter, wat de emotionele toestand aanzienlijk verbetert. Daarnaast heeft lichttherapie zich ook bewezen als behandelingsoptie. Bij toepassing in de ochtend verlaagt het niet alleen de ochtendmelatoninespiegel, maar heeft het ook een positieve invloed op het gehele ritme.